Od 1566. godine, kada je kadija nevesinjski izdao odobrenje da se gradi na temeljima stare crkve, manastir Žitomislići, najzapadniji pravoslavni manastir, opstaje, stalno se, poput ptice feniks, oporavljajući nakon uništenja koja su ga pogađala.

Prve škole

Da li zbog toga ili zbog malobrojnih pravoslavnih spomenika u ovom dijelu bivše Jugoslavije, Žitomislići su uvršteni u turističku ponudu Hercegovine kao dio atrakcija na Vinskoj cesti.

Manastir Žitomislići nalazi se 14 kilometara iza Mostara, prema Čapljini, između Bune i Počitelja. U pisanim izvorima prvi put se pominje u otomanskim popisnim defterima s kraja 15. vijeka i danas se smatra najznačajnijim pravoslavnim manastirom u regiji u kojoj se nalazi.

U njemu je u 17. vijeku osnovana prepisivačka škola, potom prva Duhovna škola u BiH, a kasnije i Srpska narodna školu. Prvi iguman, Sarajlija Teofil, je postavljen 1767. godine.

Krajem 1941. godine, manastir je zapaljen i izgorjela su gotovo sva kulturna i umjetnička dobra pohranjena u tada novom konaku, a cijelo manastirsko sveštenstvo je ubijeno.

Nakon Drugog svjetskog rata proglašen je kulturno-­istorijskim spomenikom pod zaštitom države, a u manastiru su živjele monahinje.

Biblioteka i mali arhiv

Drugi put je manastir uništen 1992. godine, dinamitom i do temelja. Tada je u njemu uništena biblioteka sa više desetina starih rukopisnih knjiga iz 16. i 17. vijeka koje su mu bile poklonjenje ili su prepisane, te mali arhiv turskih dokumenata, a uništena su i značajna kaligrafska djela Ćeladkovo evanđelje, Mineji, Panegirik, Oktoh, Molitvenik i Bogorodičina čudesa.

Do Drugog svjetskog rata u biblioteci je bilo knjiga koje su dospijevale u manastir iz drugih, okolnih manastira, ali su i odlazile na razne strane svijeta, pa se neka od žitomislićkih prepisa mogu naći u Britanskoj biblioteci u Londonu.

Manastir Žitomislići predstavlja galeriju sakralne umjetnosti sa ornamentima u srebru i zlatu.

Ovaj manastir je, naime, bio mjesto gdje su od 17. do 19. vijeka prikupljane ikone, pa je zbirka koju su imali prije uništenja 1992., bila relativno jedinstvena cjelina s najvećim brojem ruskih ikona iz perioda od 18. do kraja 19. vijeka, te sa nekoliko domaćih ili poznogrčkih.

Sačuvani duborezi koji predstavljaju rijetke primjerke ikonopisa iz cvjetnog perioda srpske umjetnosti u vrijeme osmanske vladavine, govore o toleranciji koja je vladala na ovim prostorima, pa Carske dveri datiraju iz 1675. godine.

Iguman manastira otac Danilo Pavlović danas kaže da je najveći značaj Žitomislića, koji više nije tako bogat kao nekada, to što svjedoči o zajedničkom životu na prostorima na kojima se nalazi.

Bez željeza i cementa

Zvonik ovog manastira je visok 21 metar. Sama crkva je izgrađena bez cementa i željeza. Pri gradnji su korišteni krečni malter, potom posebna zemlja dobavljana iz Makedonije koja služi kao vezivno sredstvo, te pijesak.

Staroslavensko pismo

U sastavu manastirskog kompleksa nalazi se konak, a iza zidina staro manastirsko groblje na kojem su sahranjivani monasi i seljani iz okolnih naselja do Drugog svjetskog rata. Grobovi na ovom lokalitetu datiraju iz 16. i 17. vijeka i ispisani su staroslavenskim pismom.