Pretpostavlja se da je tvrđava izgrađena u 14. vijeku

Dolaskom Austro-Ugarske monarhije u Bosnu i Hercegovinu, Vranduk gubi vojno-strategijski značaj

Vojska Eugena Savojskog u dva pohoda nije uspjela osvojiti grad Vranduk

U žalbi dubrovačkih građana upućenoj mađarskom kralju Sigismundu Luksemburškom 10. marta 1410. prvi put se zvanično spominje Vranduk. Dubrovčani, koji su bili zarobljeni u tvrđavi, žalili su se kralju na postupanje njegovih vojnika.

Dva Stjepana

Ipak, najveću slavu ova srednjobosanska tvrđava je stekla za vrijeme pohoda austrijskog princa Eugena Savojskog krajem 17. vijeka. Vojska Eugena Savojskog u dva pohoda nije uspjela osvojiti grad Vranduk, koji je ovim odbrambenim podvizima opravdao svoje drugo ime - kapija Bosne.

Pored poznatih podataka, zbog toga što nema većeg broja istorijskih izvora, za Vranduk se uvijek vezao epitet najzagonetnijeg i najtvrđeg dijela Bosne.

Pretpostavlja se da je tvrđava izgrađena u 14. vijeku, kao i drugi srednjovjekovni bosanski gradovi poput Srebrenika, Bobovca, te Kraljeve Sutjeske.

Iako nema istorijskih podataka o gradnji tvrđave, gotovo sigurno je da je ona građena godinama na neosvojivoj stijeni iznad klisure, a da su je gradili domaći ljudi koristeći kamen iz okoline.

Po raspoloživim podacima, vrijeme vladavine Stjepana Ostoje i Stjepana Tomaša, dvojice znamenitih bosanskih vladara, označeno je kao zlatni period vrandučke istorije.

Vranduk je tada važio za jedan od stolnih bosanskih kraljevskih gradova koji je obilježio politički, diplomatski, društveni i vjerski život srednjovjekovne bosanske države, a dugo vremena je bio jedan od važnijih notarskih centara. Ovaj grad je u svojoj istoriji ugostio brojne delegacije koje su primali bosanski kraljevi, a posebno se ističu predstavnici Dubrovačke republike.

Neistražene arhive

Nakon zlatnog perioda, tvrđavu 1463. godine zauzimaju Osmanlije koji tu ostaju sve do 1878. godine. Osmanlije su iskoristili prirodno-geografske pogodnosti Vranduka i pretvorili ga, na samom početku svoje vladavine, u važno vojno-strategijsko uporište koje je dominiralo cijelom okolicom.

Također, u ovom periodu Vranduk poprima odlike gradskog naselja. Izgrađeni su sadržaji upravnog, zanatskog i trgovačkog značaja, ali i džamija sultana Mehmeda El-Fatiha, mekteb, javna česma, te neke specifične osmanlijske institucije kakve su bile vakuf, kapetanija, čitlučenje...

Dolaskom Austro-Ugarske monarhije u Bosnu i Hercegovinu Vranduk gubi vojno-strategijski značaj, a za mještane je to značilo konačni smiraj od ratova.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH proglasila je 2005. godine Stari grad Vranduk nacionalnim spomenikom BiH. Spomenik su zidine starog grada sa objektima velike i male kule, džamija i pokretni arheološki materijal koji se čuva u Muzeju grada Zenice.

Većina dokumenata u kojima se spominje ova tvrđava je pronađena u Državnom arhivu u Dubrovniku, te arhivama u Zadru i Sarajevu.

Istoričari, upućeni u razvoj Vranduka smatraju da arhive Beča, Budimpešte, Istambula, Rima i Vatikana i danas kriju tajne bosanske kapije.