Iznad Kulen-Vakufa uzdižu se dva srednjovjekovna grada - Ostrovica, koja se nalazi na njegovoj zapadnoj strani, i Havala, na istočnoj.

Mletačka uprava

Historija nema tačnih podataka o počecima zidanja Ostrovice, a prvi put se spominje 1407. godine. Staru utvrdu osnovali su Ugari, koji su graditelji okrugle tabije na Ostrovici, a ostalo je izgradio, barem po priči starih stanovnika, sam sultan Ahmed, koji je sagradio Plavu džamiju u Istanbulu.

Da su u Ostrovici boravili i bosanski kraljevi, potvrđuje činjenica da je grad strateški vrlo dobro postavljen i da je gotovo nepristupačan neprijatelju sa bilo koje strane.

U jednom je periodu Ostrovica bila u domenu Mletačke republike.

To se vidi iz kupoprodajnog ugovora između Sandalja Hranića i mletačkog dužda, sklopljenog u Veneciji, 6. januara 1411. godine, kojim bosanski velikaš prodaje Ostrovicu Mletačkoj republici.

Mlečani su gospodarili Ostrovicom sve do pada bosanskog kraljevstva u turske ruke 1462. godine.

Za Ostrovicu se veže i konvencionalna legenda o ženi, živoj uzidanoj u zidine, a ovo narodno predanje zabilježio je i Jutarnji list davne 1932. godine. Evo kako...

Zidari zidali grad, ali što bi po danu sazidali, to bi se po noći srušilo. Jedan od zidara usnije san, u kojem mu bude objavljeno da vile ruše zid. Još su mu rekle da će ga stalno rušiti, sve dotle dok u njega ne uzidaju živu ženu.

Isti dan donese jedna žena ručak. Zidari je pograbiše i uzidaju je u zid.

Ali ta žena imala je kod kuće naprsce. Zato joj iz dojki poče curiti mlijeko upravo ondje gdje se i danas vidi bijela pruga. Za tu prugu okolni svijet još i danas vjeruje da je zaista mlijeko ove uzidane nesretnice.

Nerotkinje stružu taj sivo-bijeli prah i piju u vodi, da bi postale blagoslovljene. Drugi opet hodočaste ovamo da se poklone pruzi mlijeka uzidane sirotice.

Martina ljubav

Pruga je dugačka nekoliko metara, a debela nekoliko centimetara. Dabome da imade sa mlijekom samo tu sličnost, jer liči na krečno mlijeko.

Liječnik i istraživač povijesti svoje porodice dr. Muhamed Kulenović-Sulejmanbegović izvršio je kemijsku analizu ovih sastojina, pa je ustanovio da je to samo vapnenac, od kojeg su sastavljene sve planine Bosne i Hercegovine, Dalmacije i Crne Gore.

Ali mašta je dovitljiva i logična u svojoj nelogičnosti, jer kad ima okamenjene djece - zašto ne bi bilo i okamenjenog mlijeka, piše Jutarnji list.

Na samo osam kilometara udaljenost od Kulen-Vakufa nalazi se i Martinbrod, koji leži na rijekama Una i Unac.

Tu se nalazi i manastir Rmanj, čija interesantna priča počinje oko 1440. godine kada u Martinbrod, koji se tada zvao Herman-grad, dolazi kraljica Katarina sa teško bolesnim sinom.

On je bio taj koji je trebao da ponese krunu bosanskog kralja i ujedini srpsku i bosansku kraljevinu, hrvatske banovine i slovenačke grofovije. Mladić, međutim, umire u svojoj 17. godini, a njemu u spomen majka Katarina je podigla manastir kome je dala ime Herman. U narodu se vremenom Herman pretvorilo u Rmanj i taj je naziv ostao do danas.

I Martinbrod ima svoju legendu.

Naime, Marta je bila jedna izuzetno lijepa djevojka koja se preko Une zaljubila u momče kudrave kose i garava lica, ali je to bila zabranjena ljubav.

Jednog dana kada je krenula preko rijeke svom dragom okliznula se na skliskoj unskoj sedri, a na površini smaragdne vode samo se za kratko zadržala plava djevojačka kosa. Taj gaz, odnosno brod kako ga mještani zovu, prozvaše Martin brod.

Tako je kasno-srednjovjekovni naziv Rmanj, zbog događaja koji je vezan za ljubav ovo dvoje mladih, promijenjen u Martinbrod.