U centru Banje Luke, na lijevoj obali Vrbasa, na ušću rijeke Crkvene, nalazi se Kastel, vojna utvrda za koju niko sa sigurnošću ne zna kada je izgrađena, ali se zna da je najstariji objekat izgrađen u Banjoj Luci, da nikada nije bila osvojena, a da su je svi vladari sa pažnjom održavali i dograđivali.

Šta danas štiti

Kastel je, opasan debelim kamenim zidovima sa kulama i puškarnicama, u svim neprijateljskim vojničkim napadima i osvajačkim pohodima na Banju Luku, štitio kotlinu Vrbasa, a danas te zidine štite ljetnu pozornicu, igralište za djecu, park i šetalište, nacionalni restoran i Zavod za zaštitu kulturnog i prirodnog nasljeđa RS.

Tvrđava Kastel je 1950. proglašena dobrom kulturno-istorijskog nasljeđa prve kategorije, 2002. godine uvrštena na listu ugroženih spomenika BiH, a od 2004. je i nacionalni spomenik BiH. Danas ovom tvrđavom upravlja grad Banja Luka, dio novca za obnovu obezbijedila je Evropska komisija...

No, krenimo redom.

Tvrđava Kastel je najstariji istorijski spomenik u gradu Banja Luka, a najstariji tragovi naselja na području Banje Luke su ostaci neolitskog naselja koji su pronađeni upravo na prostoru današnjeg Kastela.

Mnoge okolnosti upućuju na zaključak da se upravo tu nalazilo i rimsko naselje Castra. Dokumenti kažu da su Rimljani imali jake razloge da brane cestu koja je prolazila kotlinom Vrbasa. Na prostoru današnjeg Kastela pronađeni su rimska keramika, novac i tragovi planskog građevinarstva, a posebno važan nalaz je antički žrtvenik posvećen bogu Jupiteru, koji je pronađen 1885. godine, prilikom gradnje mosta preko rijeke Crkvene.

Okolina Kastela doživjela je mnoge promjene u periodu od 5. do 12. vijeka, uslijed brojnih migracija stanovništva, ali se kontinuitet njegovog razvoja nije prekidao.

Na prostoru tvrđave pronađeni su i ostaci slavenskog naselja iz perioda ranog srednjeg vijeka, između 8. i 12. vijeka. Naime, istorija Bosne srednjeg vijeka bilježi postojanje Vrbaškog grada koji se, po jednoj pretpostavci, nalazio na mjestu današnjeg Kastela. Po drugoj pretpostavci, Vrbaški grad se identifikuje sa Podgradcima u Potkozarju, ali to je iz jedne druge priče.

No, u povelji iz 1525. godine precizno se navodi da je Banja Luka, zapravo, ime tvrđave koja se zvala Castell Nostro Bagna Luca. Iz sadržaja povelje može se zaključiti da je tvrđava Banja Luka bila izgrađena na mjestu nekog starijeg utvrđenja kao dio granice na Vrbasu u sistemu odbrane ugarskog kraljevstva protiv Turske poslije 1463. godine.

Intenzivna izgradnja Kastela počinje u pretposljednjoj deceniji XV vijeka, za vrijeme osmanske vladavine i vlasti Ferhad-paše Sokolovića, koji je vladao od 1574. do 1588. i koji, pored ovog utvrđenja, gradi i niz drugih objekata orijentalnog tipa.

Otok među rijekama

Na mjestu današnjeg Kastela Ferhad-paša prvo gradi svoju utvrđenu tophanu, a desetak godina kasnije ta tophana prerasla je u pravi utvrđeni grad sa kulama i tabijama, bila je neprestano dograđivana, pa je na prelazu iz 16. u 17. vijek bila pretvorena u pravi grad. Kasniji radovi na sanaciji Kastela pokazali su da je tvrđava imala vlastiti sistem snabdijevanja vodom koji se sastojao od kanala, bunara, vrtača...

Pošto leži na ušću Crkvene u Vrbas, od tvrđave su bila podignuta dva mosta. Jedan je išao preko Vrbasa, u blizini sadašnjeg Gradskog mosta, a drugi preko Crkvene.

Izgled mosta preko Vrbasa sačuvan je samo na jednoj staroj gravuri. Vrbas i Crkvenu povezivao je veliki opkop ili šanac, tako da je tvrđava svojevremeno bila praktično utvrđeno ostrvo kojeg su okruživale vode dviju rijeka.

Na zidovima tvrđave je, također, bio i veliki drveni konak, koji je gledao na Vrbas, kao i niz zidanih objekata iz perioda dok je u tvrđavi bila austrougarska vojska. Tvrđava, ali i grad Banja Luka, posebno dobijaju na značaju za vrijeme ratova Austro-Ugarske i Turske, kao važan geostrateški centar.

Tvrđava, kao ni čaršija, u periodu austrougarske okupacije ne doživljava modernizaciju, čak se smatra da je sredinom 19. vijeka bila prilično oštećena, o čemu svjedoče mnogi zapisi putopisaca i prolaznika.

Novinar i publicista, ali najprije sakupljač istorijskih činjenica i lijepih priča, Slavko Podgorelec se bavio i Kastelom, pa kaže da o njemu postoje i epske i lirske legende i priče.

- Za Tvrđavu banjolučku, koja se tek od dolaska Austrijanaca 1878. službeno zove Kastel, ne zna se kada je tačno sagrađena. Pouzdano je da je ovdje bila utvrda još za vrijeme Rimljana, a unutar nje i bazilika, te da su svi kasnije dolazeći, i Slaveni i drugi, zapuštene fortifikacije utvrđivali i obnavljali. Činili su to i Turci za vrijeme Ferhad-paše Sokolovića. Kastel, navodno, nikada u istoriji nije osvojen, ali se mnogo krvi za njega isprolijevalo - priča Podgorelec.

A onda dođe Safikada

Grad je osvojen bez otpora i započela je opsada tvrđave, odnosno Kastela i to uz podršku artiljerije koju Austrijanci postaviše na tadašnji Vlaški, a danas Veseli brijeg.

- Banjalučki hroničar Stojan Bijelić zapisa sljedeće: Kad god bi sa Vlaškoga brijega Austrijanci osuli topovsku paljbu na grad, Turci bi se sklonuli u podrume, a iza toga bi pješadija navalila na gradske bedeme. Turci su se očajnički branili. Ko nije imao puške bacao bi sa bedema kamenje na nasrtače, a bule bi polijevale ključalom vodom svakoga ko bi se bedemu primakao. Pošto je Banja Luka iznenada napadnuta, nije grad imao dovoljno hrane, pogotovu kad se i građanstvo sklonilo u tvrđavu - priča Podgorelec.

Ali sa desne strane Vrbasa od mosta, preko Vlah mahale pa do Rebrovca, nije bilo neprijateljske vojske.

- Stoga su se Srbi iz Rebrovca i Vlah mahale noću prikradali pa preko mosta donašali Turcima hranu u grad. Austrijanci su tada pod Banjom Lukom doživjeli strahovit poraz. Mještani pravoslavnog sela Rebrovca ne samo da su tursku vojsku, koja je stizala od Sarajeva preko Travnika, nahranili i napojili, nego je i proveli tako da sa boka udari Austrijance koji se, razbijeni i u neredu, počnu povlačiti prema Gradišci i prema Ivanjskoj preko Dragočaja i Ramića, područja neseljenog uglavnom katolicima. E, tu tek katolička raja dočeka oslobodioce Austrijance i lijepo ih i serbez razoruža, vojnike pustiše, a oružje predadoše Turcima - priča Podgorelec.

Sa druge strane, ona čuvena ljubavna, lirska legenda o Kastelu nema ovako sretan kraj, što je našeg sagovornika potaklo da prije nekoliko godina napiše i scenario i tekst za operu Safikada, koja je unutar Kastela izvedena u decembru 2011.

- Lijepa mlada djevojka Safikada se zaljubila u askera, vojnika, koga je susrela prolazeći kroz Tvrđavu, ali otac Safikadin nipošto za zeta nije želio askera, koji je danas ovdje, a sutra ko zna gdje. Lomeći se između ljubavi i adeta, Safikada se, obučena u svadbeno ruho, oprostila od ovog svijeta. Pred Tvrđavom bijaše top, koji je svakoga dana pucnjem označavao podne. Kad je fitilj upaljen, Safikada je pritrčala oružju i zagrlila usta cijevi - podsjeća Podgorelec.